1. WPROWADZENIE – Źródła wiedzy
Pierwszym i podstawowym źródłem naszej wiedzy o Eucharystii jest Pismo Św. Niektóre fragmenty (np. J 6,22-71) ją zapowiadają, a cztery opisują jej ustanowienie podczas Ostatniej Wieczerzy: Mt 26,26-28; Mk 14,22-24; Łk 22,19-20; 1 Kor 11,23-35. Należy jednak pamiętać, że zanim zostały one spisane, Apostołowie i pierwsi chrześcijanie przez lata gromadzili się na modlitwie i łamaniu chleba. Brak źródeł mówiących o tym, jak dokładnie przebiegały te spotkania. Jedynie z Dziejów Apostolskich (np. 2,42.46; 20,7.11) wynika, że chrześcijanie:
– trwali w nauce apostolskiej,
– cechowała ich wspólnota braterska,
– istotnym elementem ich liturgii było łamanie chleba.
Ponadto w listach św. Pawła czytamy, że liturgii przewodniczyła określona osoba: Apostoł bądź jego przedstawiciel.
Opisy ewangeliczne są więc odzwierciedleniem praktyki liturgicznej, która istniała już wcześniej. Bardziej rozbudowane i precyzyjne przekazy Łukasza i Pawła nawiązują do liturgii antiocheńskiej. Natomiast Marek i Mateusz reprezentują liturgię praktykowaną w kręgach palestyńskich, judeochrześcijańskich. Dlatego też w owych relacja występują pewne różnice dotyczące jednak mniej istotnych szczegółów. Tak więc przekazy o ustanowieniu nie są szczegółową, „reporterską” relacją opisującą punkt po punkcie i słowo po słowie wszystko to, co wydarzyło się podczas Ostatniej Wieczerzy. Przedstawiają natomiast te fakty, które dla Eucharystii są najistotniejsze.
Zasadniczymi elementami są zatem:
– chleb i kielich z winem,
– dziękczynienie i błogosławieństwo,
– łamanie chleba,
– przemienienie chleba i wina,
– podanie ich uczniom do spożycia.
Te właśnie elementy stanowiły podstawę liturgii pierwszych chrześcijan – i stanowią ją do dzisiaj.
Sporną sprawą jest pytanie, czy Ostatnia Wieczerza była ucztą paschalną czy też jedynie uroczystym posiłkiem. Zdania na ten temat są podzielone.
Tutaj natomiast warto tylko przypomnieć, że przyjęcie poglądu, iż nie była to uczta paschalna pozwala lepiej zrozumieć pierwszych chrześcijan. Ponieważ nie byli oni w takim wypadku zobowiązani do przestrzegania szczegółowych przepisów paschalnych, mogli zatem rozbudować celebrację i nadać jej swoisty, chrześcijański charakter. Poza tym uczta paschalna, odbywająca się tylko jeden raz w roku raczej nie mogła stanowić wzoru dla coniedzielnego gromadzenia się na łamaniu chleba.
Jednakże nawet w takim przypadku związki Ostatniej Wieczerzy z ucztą paschalną są bardzo widoczne, a Apostołowie i ich uczniowie z jednej strony naśladowali Mistrza, z drugiej zaś czerpali z tradycji i zwyczajów żydowskich, w których byli zakorzenieni. Będzie jeszcze o tym mowa podczas szczegółowego omawiania poszczególnych części Eucharystii.
Kolejnym fragmentem Pisma Świętego nawiązującym, jak się przyjmuje, do celebracji Eucharystii jest Łk 24,13-36 czyli spotkanie uczniów idących do Emaus ze Zmartwychwstałym Chrystusem. Właśnie wówczas Jezus wyjaśniał im Pismo, a później oni poznali Go przy łamaniu chleba. Widzi się zatem w tej sytuacji związek liturgii słowa z Eucharystią.
Kolejne wieki chrześcijaństwa (II – IV) dostarczają już znacznie więcej informacji o sprawowaniu Eucharystii. Te pozabiblijne źródła pochodzą z różnych środowisk, a najważniejsze z nich to:
– „Didache”; „Konstytucje Apostolskie” rozdz. 7; anafora Addai i Mari; maronicka anafora św. Piotra (ze środowiska syryjsko-palestyńskiego),
– św. Justyn, Hipolit z Rzymu (ze środowiska helleńskiego),
– anafora św. Marka; Strapiona z Thumis (ze środowiska egipsko-aleksandryjskiego),
– „Konstytucje Apostolskie” rozdz. 8 (ze środowiska syryjsko-antiocheńskiego),
– Tertulian, Cyprian z Kartaginy, Augustyn (z terenów północnej Afryki),
– św. Ambroży (z północnej Italii).
O zgromadzeniach pierwszych chrześcijan dowiadujemy się również z listu Pliniusza Młodszego do Trajana (112 rok).
