6.3.2. MODLITWA EUCHARYSTYCZNA
Nazwą tą objęte są działania i modlitwy od „Pan z wami” (po odpowiedzi wiernych „Amen” na modlitwę nad darami) do „Amen” wypowiadanego po doksologii „Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie…”
W Rzymie nazywana była Kanonem, natomiast na Wschodzie – Anaforą.
Nazwa kanon (canon) oznacza normę, regułę, ustalony porządek. „Canon” jest skrótem od określenia „canon actionis” pochodzącego z VIII wieku (Missale Francorum). Słowo „actio” zaś od „gratiarum actio” czyli dziękczynienie. Określenie „actio” występowało również w kultach pogańskich i oznaczało składanie ofiar, a także obchodzenie święta.
„Anafora” natomiast pochodzi od słowa „anaferein” oznaczającego przyniesienie darów, uniesienie, ofiarę.
Poza tym stosowano również inne określenia:
Najstarszym było Eucharystia. W Kościele Zachodnim używano również nazw: „oratio oblationis”, „oratio sacrificii”, „prex” (Grzegorz Wielki), „prex canonica” (papież Wergiliusz), „praedicatio” (przepowiadanie), „canon”, „canon actionis” (Sakramentarz Gelazjański), modlitwy „inta actionem”, „actio”, „mysteria” (Innocenty I). W liturgii wizygockiej – „illatio” (podniesienie, uniesienie), w liturgii galijskiej – „immolatio” (składanie ofiary), „contestatio” – (świadczenie, intensywna modlitwa), w liturgii syryjskiej – korbana.
Obecnie nazwa użyta w Mszale to „Prex eucharistica”, czyli Modlitwa eucharystyczna.
Modlitwa eucharystyczna jest centralną i kulminacyjną częścią całej liturgii. Wielki szacunek do niej i dla misterium Chrystusa doprowadziły do tego, że od wczesnego średniowiecza pojawił się zwyczaj cichego odmawiania Kanonu mszalnego. W późniejszym czasie stało się to regułą zalecaną lub wręcz nakazywaną w przepisach liturgicznych (np. Ordo Romanus V z IX w. czy Ordo Romanus XV). Na skutek tego, jak również z powodu nieznajomości łaciny przez wiernych, kanon rzymski stawał się coraz bardziej tajemniczy i niezrozumiały. Zmieniło się to dopiero na skutek reformy liturgii. W 1965 roku zezwolono na głośne odmawianie Kanonu, a w 1967 roku wprowadzono do liturgii języki narodowe.
W 1968 roku papież Paweł VI wprowadził także trzy nowe Modlitwy eucharystyczne. Tak więc celebrans miał podczas Mszy do wyboru:
– Kanon Rzymski – najstarszy, zalecany do odmawiania zwłaszcza w niedziele i większe uroczystości,
– Druga Modlitwa Eucharystyczna – nazywana czasami Modlitwą Eucharystyczną epoki męczenników jest bowiem modyfikacją kanonu Hipolita Rzymskiego z początku III wieku. Posiada ona własną prefację, jednakże dozwolona jest jej zamiana na inną. Można ją odmawiać bez ograniczeń z uwzględnieniem prefacji własnych i okresowych,
– Trzecia Modlitwa Eucharystyczna – jest modlitwą nową, zawierającą jasno i przejrzyście uporządkowane elementy składowe. Może być poprzedzona jakąkolwiek prefacją. Zalecana do odmawiania we Mszach Św. z ludem, zwłaszcza w niedziele i święta,
– Czwarta Modlitwa Eucharystyczna – istotne swoje części posiada z liturgii wschodniej św. Bazylego. Jej prefacja jest stała i stanowi nierozdzielną całość, dlatego nie wolno używać innej w połączeniu z tą Modlitwą. Nazywana jest również modlitwą historii zbawienia – dlatego też nie powinno się jej odmawiać w niedziele i uroczystości, aby nie powtarzać tych samych treści, które są zawarte w odmawianym wówczas „Credo”.
Wymienione wcześniej Modlitwy Eucharystyczne z czasem wzbogacano.
Wzrosła liczba prefacji – zarówno zaczerpniętych ze starych źródeł liturgicznych jak i nowo ułożonych.
Wprowadzono tzw. „wspomnienie tajemnicy dnia” do pierwszych trzech Modlitw Eucharystycznych w czasie takich dni jak:
– niedziele,
– uroczystość Bożego Narodzenia i jego oktawa,
– uroczystość Objawienia Pańskiego,
– Msza Wieczerzy Pańskiej,
– od Wigilii Paschalnej do 2 Niedzieli Wielkanocnej,
– uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego,
– niedziela Zesłania Ducha Świętego,
– uroczystość Zwiastowania Pańskiego,
– święto Przemienienia Pańskiego,
– rocznica konsekracji własnego kościoła,
– uroczystość Narodzenia św. Jana Chrzciciela,
– uroczystość Wniebowzięcia NMP,
– uroczystość Wszystkich Świętych,
– uroczystość Niepokalanego Poczęcia NMP.
Po Przeistoczeniu wprowadzono „wstawki” modlitewne:
– od Wigilii Paschalnej do 2 Niedzieli Wielkanocnej,
– przy udzielaniu chrztu,
– przy udzielaniu bierzmowania,
– za nowożeńców.
Dla diecezji polskich, oprócz wspomnianych czterech, wprowadzono jeszcze sześć dodatkowych Modlitw Eucharystycznych:
– Piąta Modlitwa Eucharystyczna – związana jest ściśle z własnymi prefacjami, dlatego nie można jej odmawiać kiedy przepisana jest prefacja inna (związana z jakimś obchodem liturgicznym). Prefacje oznaczone są literami A, B, C i D – z poszczególnymi prefacjami związane są tematycznie modlitwy wstawiennicze za Kościół tak samo oznaczone. Dlatego też wybierając jedną z prefacji należy równocześnie odmówić odpowiadającą jej modlitwę wstawienniczą;
– Dwie Modlitwy Eucharystyczne o tajemnicy pojednania – można je odmawiać we Mszach ukazujących w szczególny sposób pojednanie. Dotyczy to zwłaszcza okresu Wielkiego Postu, Mszy o Krzyżu Świętym, o pojednanie itp. Posiadają własne prefacje, ale można również użyć prefacji, których tematem jest pojednanie i pokuta;
– Trzy Modlitwy Eucharystyczne dla Mszy z udziałem dzieci – uwzględniają one wiek i stopień przygotowania dzieci. Stosowanie ich powinno być ograniczone do tych Mszy, w których udział bierze grupa dzieci. Modlitwy te mają za zadanie umożliwić dzieciom czynny i owocny udział i przygotować je do udziału we Mszy dla dorosłych.
Modlitwy Eucharystyczne mają w głównej mierze wyrażać dziękczynienie za zbawcze dzieła Boże dokonane w historii oraz uwielbiać Boga Ojca przez Chrystusa w Duchu Świętym. Podkreślona jest w nich rola Ducha Świętego zarówno przy składaniu Najświętszej Ofiary jak i przy jednoczeniu i uświęcaniu wiernych. Uwypuklona również została skuteczność Ofiary eucharystycznej, wyrażająca się w jedności, miłości i dojrzewaniu człowieka do stawania się również darem ofiarnym dla Ojca niebieskiego. Świat w Modlitwach Eucharystycznych ukazany jest jako dzieło Bożej miłości, odkupiony przez Chrystusa, nieustannie uświęcany i udoskonalany przez Ducha Świętego. Ludzie natomiast wzywani są do współodpowiedzialności za jego kształt, za bliźniego, za wszystkich chrześcijan, za szukających Boga i za wszystkich ludzi dobrej woli.
PREFACJA
W dawnych kultach misteryjnych używano terminów „proagoreusis” i „prorresis” (przetłumaczone na łac. „praefatio”). Oznaczały one zakaz wchodzenia do świątyni – nie mogli tam się modlić ani składać ofiar np. osoby, które popełniły przestępstwo (istniały listy wyliczające tych, których ów zakaz dotyczył).
Słowo „prorresis” stało się z czasem zwrotem liturgicznym, ostrzegającym.
Poza tym oznaczało również niekiedy:
– modlitwę przed przemówieniem do ludu,
– życzenie pomyślności wypowiadane przed dokonaniem czynności liturgicznej.
Dlatego też „praefatio” („prae” – przed, wobec; „for”, „fari” – mówić) można rozumieć dwojako: zarówno modlitwie sensie czasowym (mówić przed rozpoczęciem innej czynności) jak i przestrzennym (mówić przed zgromadzonymi, wobec zgromadzonych).
Pierwszy słowa „praefatia” użył św. Cyprian jako określenie wstępnego wezwania, zachęty by wierni stawali do modlitwy modlitwie czystości i skupieniu. W sakramentarzu „Gelasianum Vetus” słowo „praefatio” oznaczało pewien rodzaj katechezy wprowadzającej kandydatów do chrztu modlitwie Modlitwę Pańską. Natomiast w „Missale Gothicum” jest pouczeniem o sensie danej uroczystości, wprowadzeniem w liturgię dnia.
W prefacji wyróżnia się:
– dialog wprowadzający,
– formułę wstępną,
– embolizm,
– formułę końcową,
– konkluzję.
DIALOG WPROWADZAJĄCY
Rozpoczyna on Modlitwę Eucharystyczną. Różni się on od prostego wezwania „Módlmy się” i podkreśla specjalne znaczenie Modlitwy Eucharystycznej. Jest wezwaniem skierowanym przez kapłana do ludu, aby wzniósł swe serca do Boga w dziękczynieniu i modlitwie, a także aby połączył się w modlitwie, którą w imieniu wszystkich kieruje on do Boga Ojca przez Jezusa Chrystusa.
Dialog ten brzmi następująco:
„Pan z wami – I z duchem twoim”
Nie jest to tylko życzenie, aby Pan był pośród zgromadzonych lecz wskazaniem, przypomnieniem i potwierdzeniem Jego obecności – ze swoim ludem i w swoim ludzie. Pozdrowienie to jest o wiele bardziej rozbudowane w liturgiach wschodnich (aż 13 różnych formuł):
– w bizantyjskiej: stosuje się tekst 2 Kor 13,13 i błogosławieństwo,
– w zachodniosyryjskiej: diakon podawał specjalne wskazówki nawołujące do szacunku i uwagi,
– w koptyjskiej, etiopskiej i wschodniosyryjskiej: następował również pocałunek pokoju.
„W górę serca – Wznosimy je do Pana”
Zwrot ten występuje w „Tradycji Apostolskiej”, „Kanonach” Hipolita i u św. Cypriana. Nie wiadomo dokładnie, jakie jest jego pochodzenie. Jedni upatrują go w liturgii samarytańskiej, inni w hellenistycznej czy łacińskiej, jeszcze inni w semickiej.
Św. Cyprian łączy słowa „W górę serca” („Sursum corda”) ze wskazaniami dotyczącymi odmawiania Modlitwy Pańskiej. Poprzez ten zwrot kapłan nie zachęca do ucieczki od świata, lecz do reorientacji swojej postawy. „Wznieść serce” do Boga oznacza przemienianie go, aby w pełni oddać się Chrystusowi. Przypomina również, aby nie przywiązywać się do tego co materialne, stworzone.
„Dzięki składajmy Panu, Bogu naszemu – Godne to i sprawiedliwe”
Pierwsza część to starotestamentalne „berakah” (dziękczynienie), do którego dodano, zapewne dla uzyskania pewnej rytmiki, słowa „Bogu naszemu”. Żydzi na takie wezwanie odpowiadali „Amen”. Zwrot „Godne to i sprawiedliwe” pochodzi z kultury helleńskiej, gdzie w ten sposób ratyfikowano ważne wybory i decyzje. „Godne to” wyraża aspekt wartościujący, moralny, „sprawiedliwe” zaś – aspekt prawny.
Dialog ten sięga co najmniej czasów św. Hipolita Rzymskiego i przypomina iż Modlitwa Eucharystyczna nie jest sprawą tylko celebransa, lecz udział w niej bierze całe zgromadzenie liturgiczne.
FORMUŁA WSTĘPNA
Nawiązuje ona do wcześniejszej odpowiedzi wiernych. Następuje w niej podkreślenie uniwersalnego charakteru składanego Bogu dziękczynienia – „zawsze i wszędzie”. Rozwinięta jest tytulatura Boga, wyrażona, w przeciwieństwie do liturgii wschodnich, w sposób pozytywny. Na Wschodzie bowiem, pod wpływem teologii apofatycznej (mówiącej o Bogu poprzez zastosowanie partykuły „nie”) dominowały takie określenia jak: Nieogarniony, Nieskończony, Niewyrażalny itp.
Większość prefacji zwraca się do Boga Ojca wspominając pośrednictwo Jezusa Chrystusa, niektóre jednak (np. IV Modlitwa Eucharystyczna, 2 i 3 na Wielki Post) o tym pośrednictwie nie wspominają.
Dla przykładu, jedna z formuł wstępnych:
Zaprawdę godne to i sprawiedliwe, słuszne i zbawienne, abyśmy zawsze i wszędzie Tobie składali dziękczynienie, Panie, Ojcze święty, wszechmogący wieczny Boże, przez Chrystusa Pana naszego.
EMBOLIZM PREFACYJNY
Jest to zmienny tekst, związany z liturgicznym charakterem danego dnia. Podając motyw dziękczynienia, czyni to wykorzystując teksty biblijne, patrystyczne czy teologiczne nawiązujące do Ewangelii lub dogmatycznych treści święta.
Dla przykładu:
On to po swoim zmartwychwstaniu jawnie się ukazał wszystkim swoim uczniom i na ich oczach wzniósł się do nieba, aby dać nam udział w swoim Bóstwie.
FORMUŁA KOŃCOWA
Przejście od embolizmu do formuły końcowej przyjmowało pięć form:
– „Przez Chrystusa naszego Pana, któremu właściwie, słusznie…”,
– „Przez Chrystusa, którego wielbią…”,
– „Przez Chrystusa, przez którego…”,
– „przeto”,
– „dlatego”.
W liturgii najczęściej stosowana była forma pierwsza, a w następnej kolejności trzecia.
Formuła końcowa poszerza uwielbienie i dziękczynienie Kościoła i włącza je w uwielbienie i dziękczynienie aniołów i świętych.
Przykładowo:
Przeto z Aniołami i Archaniołami, z błogosławionymi Duchami oraz ze wszystkimi chórami niebios śpiewamy hymn ku Twojej chwale, bez końca wołając:
KONKLUZJA
Jest nią aklamacja „Sanctus” – Święty. Trudno dokładnie stwierdzić, kiedy została wprowadzona do Mszy. Nie występuje ani w „Didache”, ani w „Tradycji” Hipolita, a wzmianka w pierwszym liście Klemensa do Koryntian nie świadczy, że była częścią liturgii eucharystycznej pod koniec I wieku. Wyraźnie natomiast pojawia się w IV wieku jednakże jej tekst nie jest jeszcze jednolity, poza tym nie wszędzie była łączona z prefacją. I tak na przykład w Galii wykonywana była na początku Mszy i nosiła nazwę „Aius”. Do VII wieku umieszczanie „Sanctus” na zakończenie prefacji stało się czymś powszechnym, jednakże jeszcze bez zdania „Błogosławiony, który idzie w imię Pańskie”. Tekst ten na stałe dołączono dopiero w wieku VIII.
Święty, Święty, Święty Pan, Bóg zastępów. Pełne są niebiosa i ziemia chwały Twojej. Hosanna na wysokości. Błogosławiony, który idzie w imię Pańskie. Hosanna na wysokości.
Za pierwotne źródło „Sanctus” uważa się najstarszy biblijny Trishagion (trzykrotne powtórzenie słowa „święty”) w Psalmie 99, powstałym w okresie monarchii. Śpiewano go przy arce wychwalając świętość Boga. Trishagion występuje również w Iz 6,3 oraz Ap 4,8. Trzykrotne powtórzenie jest formą wyrażenia pełni, najwyższego stopnia. Niektórzy też dopatrują się jego pochodzenia w liturgii synagogalnej, a konkretnie w błogosławieństwie zwanym Yotser, w którym uwielbienie Boga wyrażone było za pomocą cytatów z Iz 6,3 oraz Ez 3,12.
Pan, Bóg zastępów
W tekście z księgi Izajasza użyte jest hebrajskie wyrażenie „Sabaoth”, które znaczy „Bóg Zastępów”, „Bóg wszelkich bytów stworzonych” (por. Rdz 2,1), a dosłownie „Bóg wojsk wielkiej ilości”. W wulgacie zostało to przetłumaczone jako „Deus exercituum” – „Bóg wojsk”. Wyrażenie to jest podkreśleniem faktu, iż Bóg jest Panem całej kosmicznej rzeczywistości. Myśl tę rozwinęły szczególnie liturgie wschodnie. W anaforez św. Jakuba czytamy na przykład: „którego opiewają niebiosa, niebiosa niebios i wszystkie ich moce, słońce, księżyc i cały chór gwiazd, ziemia, morze i wszystko co w nich jest”.
Pełne są niebiosa i ziemia chwały Twojej.
Jest to charakterystyczne poszerzenie starotestamentalnej koncepcji zbawienia i nadanie mu uniwersalistycznego charakteru poprzez podkreślenie, że chwała Jahwe nie zamyka się w murach świątyni jerozolimskiej. Słowa te zostały przejęte przez niemal wszystkie anafory z IV wieku.
Hosanna na wysokości
Słowo „hosanna” (hosia – na) znaczy „zbaw mnie”, „zbawże”. Liturgie zachowały hebrajskie brzmienie tego wyrażenia, które swoimi korzeniami sięga entuzjastycznej i rytualnej aklamacji z PS 118,25-26, wykonywanej podczas liturgicznej procesji do świątyni
Błogosławiony, który idzie
Wyrażenie to posiada wymowę chrystologiczną i pozostaje w ścisłym związku z „Maranatha”. To Chrystus jest tym, który przyszedł i który przychodzi, a sprawowanie Eucharystii jest przygotowaniem tego przyjścia.
EPIKLEZA
Przed nią znajdują się jeszcze:
a. Postsanctus – Jest to nazwa używana przez niektórych liturgistów na określenie modlitwy stanowiącej przejście od aklamacji „Święty” do wpomnienia tajemnicy dnia lub epiklezy (gdy nie wspomina się tajemnicy dnia). W drugiej Modlitwie Eucharystycznej brzmi ono:
Zaprawdę, święty jesteś, Boże, źródło wszelkiej świętości.
b. Wspomnienie tajemnicy dnia – Ma miejsce w niedziele i uroczyste dni, wymienione już w jednym z wcześniejszych artykułów. W niedziele brzmi ono następująco:
Dlatego stajemy przed Tobą i zjednoczeni z całym Kościołem uroczyście obchodzimy pierwszy dzień tygodnia, w którym Jezus Chrystus zmartwychwstał i zesłał na Apostołów Ducha Świętego. Przez Chrystusa prosimy Ciebie, wszechmogący Boże.
Są to specjalne wezwania upraszające Boga, aby dary złożone przez ludzi zostały konsekrowane, żeby stały się Ciałem i Krwią Jezusa Chrystusa i przyczyniły się do zbawienia tych, którzy będą je przyjmować w Komunii.
Słowo „epikleza” wywodzi się z greckiego „kaleo” lub „epikaleo” – wołać, przyzywać, przywoływać, zapraszać oraz „epiklesis” – wołanie, przywołanie, prośba, zaproszenie.
Źródeł epiklezy dopatruje się w biblijnej modlitwie nad ofiarą (zob. 2 Mch 1,26) i embolizmie modlitwy 18 błogosławieństw zwanym „birkat avodah”. Według talmudycznej tradycji był on w epoce drugiej świątyni recytowany przez kapłanów podczas składania ofiary. Był on zwany również „błogosławieństwem posługi kultycznej” i zawierał prośbę skierowaną do Boga o odnowienie ofiar przez ogień.
Niektórzy dokonują podziału epiklez eucharystycznych na:
a. zstępującą – zawierającą prośbę o zstąpienie Ducha Świętego na złożone dary lub zgromadzenie wiernych;
b. wstępującą – w której przemiana darów jest zaniesieniem ofiary na ołtarz niebieski, jest przyjęciem darów przez Boga;
c. w szerszym znaczeniu – jako przyzywanie imienia Bożego nie tylko w Eucharystii (np. epikleza u Tertuliana w związku z poświęceniem wody chrzcielnej);
d. w ścisłym znaczeniu – jako prośbę o zstąpienie Ducha Świętego na ofiarę zgromadzonych i na dary.
Mimo różnorodności sformułowań na epiklezę składały się takie elementy jak:
– prośba skierowana do Boga Ojca o posłanie Ducha Świętego na „nas” czyli składających dary;
– prośba skierowana do Boga Ojca o posłanie Ducha Świętego na składane dary by stały się Ciałem i Krwią Chrystusa.
W epiklezach występują następujące wyrażenia:
a. „abyś posłał”, „poślij”, „niech zstąpi”, „niech spocznie”, „niech przyjdzie”, „niechaj zamieszka”; w Kanonie rzymskim: „w całej pełni pobłogosławić”, „przyjąć”, „zatwierdzić”, „uduchowić”, „miłym sobie uczynić, aby się stały Ciałem i Krwią Syna Twojego”, „Rozkaż, niech ręce Twojego Anioła świętego zaniosą tę ofiarę na niebieski Twój ołtarz przed oblicze Boskiego majestatu Twego”;
b. dary, na które ma zstąpić Duch Święty, nazywane są: „darami Kościoła”, „pożywieniem i napojem”, „przedłożonymi darami”, „chlebem i kielichem”, „ofiarą”;
c. działanie Ducha Świętego nad darami określane jest: „uświęcić”, „pobłogosławić i uświęcić”, uświęcić i okazać”, „okazać”;
d. prosi się również o inne łaski: napełnienie Duchem Świętym, umocnienie w wierze, moc Ducha Świętego, napełnienie łaską i błogosławieństwem, wzrost nadziei, obrona przeciw szatanowi, zdrowie ducha, niepotępienie na sądzie, moce dla Kościoła, oczyszczenie myśli i ciała, inne pojedyncze cnoty.
W drugiej Modlitwie Eucharystycznej epikleza brzmi:
Uświęć te dary mocą Twojego Ducha, aby stały się dla nas Ciałem i Krwią naszego Pana Jezusa Chrystusa.
Podczas odmawiania epiklezy kapłan wyciąga ręce nad darami, a przy słowach „Ciałem i Krwią” czyni nad nimi znak krzyża.
KONSEKRACJA
Zgodnie z poleceniem Jezusa: „To czyńcie na moją pamiątkę” (Łk 22,19) liturgia sprawowania Eucharystii kształtowała się w taki sposób, aby oddać Jego słowa i czynności podczas Ostatniej Wieczerzy.
Nie wiadomo, czy pierwotnie, podczas Mszy istniało tzw. „narratio” (czyli opowiadanie o ustanowieniu) – pierwsza wzmianka o jego stosowaniu zawarta jest w „Traditio Apostolica” (215 r.) i od tego czasu jest ono powszechne zarówno na Zachodzie jak i na Wschodzie. Dzisiaj jest ono różne dla poszczególnych Modlitw Eucharystycznych.
Opowiadania o ustanowieniu (poniżej z 2 Modlitwy Eucharystycznej) oraz samych słów konsekracji:
On to, gdy dobrowolnie wydał się na mękę, wziął chleb i dzięki Tobie składając, łamał i rozdawał swoim uczniom mówiąc:
BIERZCIE I JEDZCIE Z TEGO WSZYSCY: TO JEST BOWIEM CIAŁO MOJE, KTÓRE ZA WAS BĘDZIE WYDANE
Podobnie po wieczerzy wziął kielich i ponownie dzięki Tobie składając, podał swoim uczniom mówiąc:
BIERZCIE I PIJCIE Z NIEGO WSZYSCY: TO JEST BOWIEM KIELICH KRWI MOJEJ NOWEGO I WIECZNEGO PRZYMIERZA, KTÓRA ZA WAS I ZA WIELU BĘDZIE WYLANA NA ODPUSZCZENIE GRZECHÓW.
TO CZYŃCIE NA MOJĄ PAMIĄTKĘ
Nie należy traktować jako wyizolowanego działania na kształt formuł sakramentalnych (jak np. samodzielne wymówienie chrzcielnej formuły: „Ja ciebie chrzczę…”). Jeszcze w IV w. bowiem ojcowie zarówno Zachodniego jak i Wschodniego Kościoła podkreślali, że całą Modlitwę Eucharystyczną należy traktować jako konsekracyjną (co nie deprecjonuje szczególnego znaczenia słów konsekracji dla Eucharystii).
Przy słowach konsekracji nie chodzi tylko o proste powtórzenie słów wypowiedzianych przez Chrystusa, o informację, opowiadanie czy historyczne objaśnienie. Chrystus bowiem nie polecił opowiadać, zdawać relację, lecz czynić.
Historia liturgii przekazuje wiele różnych formuł konsekracyjnych. Charakterystyczne jest dodawanie kolejnych słów konsekracji, wynikające z tendencji do ubiblijnienia opisu, symetryczności tekstu podczas konsekracji chleba i wina oraz ich upiększania.
I tak na przykład w Mszale z 1960 roku słowa konsekracji chleba brzmiały: „Hoc est enim Corpus meum” („To jest bowiem Ciało moje”). Natomiast Paweł VI dodał słowa: „które za was będzie wydane” – przejęte z Ewangelii Łukasza (22,19) i Listu św. Pawła do Koryntian (11,24). Podawane one również były przez „Tradycję Apostolską”.
Pewną trudność sprawia tłumaczenie wyrażenia „za was i za wielu będzie wylana” wypowiadanego podczas konsekracji wina. W Ewangelii św. Mateusza (26,28) użyte są słowa „peri pollon”, u Marka „hyper pollon” (14,24) mające znaczenie „za wielu”. Greckie „polloi” oznacza wielki tłum, ludy, świat ludzki (1 Krl 18,25; Iz 53,11; Est 4,3; Dn 9,27; 11,33; 12,3). Język hebrajski ani aramejski nie znają określenia „wszyscy” – słowo „kol(a)” oznacza całość, ogół.
Różne historyczne wersje konsekracji wszystkie bez wyjątku zawierają formuły: „za wielu”, „za was”, „za was i za wielu”, nigdy zaś nie występuje w nich zwrot „za wszystkich”.
Wypowiadaniu słów konsekracji przez kapłana koncelebrującego towarzyszy gest wyciągniętej ręki. Powstał przy tym problem czy powinien to być gest epikleptyczny („nałożenie” ręki) czy też wskazujący. Za tym pierwszym przemawia fakt, że wskazuje on na obecność Ducha Świętego w sercu Modlitwy Eucharystycznej i Jego działanie związane nierozłącznie ze słowami Chrystusa.
AKLAMACJA ANAMNETYCZNA
Jest to aklamacja wypowiadana po przeistoczeniu. Słowa wprowadzające: „misterium fidei” („Tajemnica wiary”) zostały podczas ostatniej reformy liturgii przeniesione z recytatywu ustanowienia, do którego zostały włączone w VII wieku najprawdopodobniej z liturgii galijskiej. Odnośnie ich źródeł zdania są podzielone. Jedni upatrują ich w podkreślaniu Eucharystii podczas sprawowania jej z udziałem neofitów, inni natomiast w przeciwstawianiu się manichejczykom stroniącym od Komunii pod postacią wina. Słowa te pochodzą z 1 Tm 3,9 gdzie odnoszą się do depozytu wiary, którego diakoni winni strzec.
Aklamacja została wprowadzona, aby ożywić udział wiernych w liturgii Mszy i czynnie ich zaangażować. Jest wyznaniem wiary w obecność Chrystusa w Eucharystii z całą Jego tajemnicą zbawienia.
W Mszale Pawła VI znajdują się trzy aklamacje do wyboru:
1. Najstarsza, nawiązująca do 1 Kor 11,26, stosowana była w anaforez św. Jakuba i rozpowszechniona w całym patriarchacie antiocheńskim.
Oto wielka tajemnica wiary
Głosimy śmierć Twoją, Panie Jezu, wyznajemy Twoje zmartwychwstanie i oczekujemy Twego przyjścia w chwale.
2. Powtarzająca niemal dosłownie 1 Kor 11,26; nie nawiązująca jednak do zmartwychwstania
Wielka jest tajemnica naszej wiary
Ile razy ten chleb spożywamy i pijemy z tego kielicha, głosimy śmierć Twoją, Panie, oczekując Twego przyjścia w chwale.
3. Wyraźnie podkreślająca fakt zmartwychwstania, mająca bardziej charakter modlitewny niż aklamacyjny
Uwielbiajmy tajemnicę wiary
Panie, Ty nas wybawiłeś, przez krzyż i zmartwychwstanie swoje, Ty jesteś Zbawicielem świata.
Czwarta aklamacja występuje w polskiej wersji Mszału Rzymskiego. Została ona przejęta z Modlitwy Eucharystycznej dla dzieci i zatwierdzona przez Kongregację Kultu Bożego w 1972 roku.
Tajemnica wiary
Chrystus umarł, Chrystus zmartwychwstał, Chrystus powróci.
ANAMNEZA
Inaczej pamiątka, wspominanie tajemnicy odkupienia. Obejmuje przede wszystkim pamiątkę męki, śmierci, zmartwychwstania i wniebowstąpienia Chrystusa, a także oczekiwanie powtórnego Jego przyjścia. Przypomina także, że Msza święta jest urzeczywistnieniem ofiary Chrystusa, że tę ofiarę nie tylko wspomina, ale i uobecnia. Mówi o tym św. Paweł: „Ilekroć bowiem spożywacie ten chleb albo pijecie kielich, śmierć Pańską głosicie, aż przyjdzie.” (1 Kor 11,26)
W Drugiej Modlitwie Eucharystycznej anamneza wraz z częścią modlitwy ofiarniczej brzmi:
Wspominając śmierć i zmartwychwstanie Twojego Syna, ofiarujemy Tobie Boże, Chleb życia i kielich zbawienia i dziękujemy, że nas wybrałeś, abyśmy stali przed Tobą i Tobie służyli.
MODLITWA OFIARNICZA
Kościół, a szczególnie zebrana na Eucharystii jego część, składa poprzez nią Bogu Ojcu w Duchu Świętym niepokalaną Hostię. To Chrystus sam jest Ofiarą i jednocześnie jako jedyny i najwyższy Kapłan siebie samego składa w ofierze. Kościół natomiast, jako Mistyczne Ciało Chrystusa dołącza się do tej ofiary. Wierni nie tylko mają składać w ofierze niepokalaną Hostię, ale także uczyć się składania Bogu ofiary ze swojego życia. Do osiągnięcia tego celu i pełnego zjednoczenia się z Bogiem i bliźnimi ma prowadzić Komunia św. Dlatego też modlitwa ofiarnicza wspomina tych, którzy ją przyjmują:
Pokornie błagamy, aby Duch Święty zjednoczył nas wszystkich, przyjmujących Ciało i Krew Chrystusa
MODLITWY WSTAWIENNICZE
Podkreślają, że podczas sprawowania Eucharystii składana jest ofiara zarówno we wspólnocie ze wszystkimi jak i za wszystkich członków Kościoła. Dlatego też wspomina się w nich zarówno żyjących jak i zmarłych.
W modlitwach tych wyróżniamy (dla przykładu 2 ME):
– modlitwę za Kościół:
Pamiętaj, Boże, o Twoim Kościele na całej ziemi. Spraw, aby lud Twój wzrastał w miłości razem z naszym Papieżem N, naszym biskupem N oraz całym duchowieństwem.
– modlitwę za wszystkich zmarłych:
Pamiętaj także o naszych zmarłych, którzy zasnęli z nadzieją zmartwychwstania, i o wszystkich, którzy w Twojej łasce odeszli z tego świata. Dopuść ich do oglądania Twojej światłości.
– modlitwę za żywych:
Prosimy Cię, zmiłuj się nad nami wszystkimi i daj nam udział w życiu wiecznym z Najświętszą Bogurodzicą Maryją, ze świętymi Apostołami (ze świętym N) i wszystkimi Świętymi, którzy w ciągu wieków podobali się Tobie, abyśmy z nimi wychwalali Ciebie przez Twojego Syna, Jezusa Chrystusa.
Poza tymi modlitwami, zależnie od okoliczności, można dodać modlitwę za przyjmujących chrzest, za wstępujących w związek małżeński, czy za zmarłego w intencji którego sprawowana jest Msza.
DOKSOLOGIA KOŃCOWA
We wszystkich Modlitwach Eucharystycznych jest ona taka sama i brzmi następująco:
Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie, Tobie, Boże, Ojcze wszechmogący, w jedności Ducha Świętego wszelka cześć i chwała przez wszystkie wieki wieków.
Zgromadzeni wierni odpowiadają AMEN – jest ono najważniejsze w całej Mszy świętej. Stanowi jak gdyby podpis pod całą Modlitwą Eucharystyczną i potwierdzenie jej.
