2. WPROWADZENIE – Środowisko
Dla Apostołów źródłem i podstawą nauki o Eucharystii oraz fundamentem jej dalszej interpretacji były słowa i czyny Chrystusa. Ich słowa natomiast, spisane i zatwierdzone poprzez ustalenie kanonu Nowego Testamentu stały się pierwszorzędne dla rozwoju Eucharystii i nauki o niej. Kształtowanie się liturgii podlegało jednak różnorodnym wpływom i uwarunkowaniom, takim jak na przykład środowisko czy wydarzenia dziejowe.
Eucharystia i nauka o niej narodziły się w środowisku judaistycznym. Następnie przeszły do środowisk greckich, a później przeniknęły i rozpowszechniły się na terenach o kulturze łacińskiej. Nie pozostało to oczywiście bez wpływu na rozwój i kształt liturgii. Jednakże Kościół troszczył się, aby owe zmiany, mające umożliwić zrozumienie i przyjęcie Eucharystii nie doprowadziły do sprzeniewierzenia się i zafałszowania nauki Jezusa.
2.1. Środowisko żydowskie.
Skoro Eucharystia wywodzi się ze środowiska judaistycznego, nie dziwi fakt, że jego wpływ jest bardzo duży. Widoczny jest on przede wszystkim w używanych pojęciach, słownictwie oraz samym rycie. Wprawdzie nie ma natchnionych tekstów w języku hebrajskim mówiących o Eucharystii, jednakże teksty greckie (zarówno te natchnione napisane przez Żydów, jak i późniejsze, pisane przez Ojców Apostolskich) przesiąknięte są duchem semickim. Wyraża się on na przykład w pojęciu przymierza i ofiary, z którymi łączono i jakimi określano Eucharystię. To przymierze (berith) rozumiane było na sposób starotestamentalny. Nie był to więc partnerski związek równych sobie stron (jak to było w religiach pogańskich). W tym wypadku natomiast przymierze oznaczało niezależną od nikogo ani niczego wolę Boga, dzielącego się z ludźmi swoją miłością, łaską, sprawiedliwością i prawdą. Owo przymierze zostało przypieczętowane i utwierdzone we Krwi Chrystusa – Krwi Przymierza. Tutaj również widoczny jest związek z tradycją żydowską, której istotnym elementem było składanie ofiar Bogu (a szczególnie ofiarę z baranka w Święto Paschy).
Również wiele używanych zwrotów, takich jak: „spożywać paschę”, „owoc winnego krzewu”, „wziął kielich i odmówiwszy dziękczynienie”, „aż przyjdzie królestwo Boże” itp., ma swoje semickie pochodzenie. Takie pochodzenie ma również zwyczaj czytania tekstów Pisma Świętego, recytacja lub śpiew Psalmów, treść niektórych modlitw i błogosławieństw oraz słowo „Amen” kończące modlitwy.
2.2. Środowisko greckie
Już w czasach Chrystusa i Apostołów rozpoczął się proces zakorzeniania się chrześcijaństwa w świecie helleńskim. Fakt ten zarówno legitymował i uprawomocniał przechodzenie Dobrej nowiny od Żydów do Greków, jak i strzegł ją przed zafałszowaniem.
W liturgii i nauce o Eucharystii wpływy greckie uwidaczniają się również w używanych pojęciach jak i w ich rozumieniu.
Dla przykładu:
W języku hebrajskim zarówno mięso jak i ciało ludzkie, pokrewieństwo, człowieka jako istotę stworzoną i przemijalną – określane są jednym terminem: „basar”. Nowy Testament natomiast używa dwóch słów greckich:
– „sarx” – które w odniesieniu do człowieka podkreśla jego ziemskość, cielesność, doczesność i przemijalność;
– oraz „soma” – które wskazuje bardziej na osobowy charakter człowieka. Autorzy biblijni mówiąc o Ciele eucharystycznym używali słowa „soma”, mówiąc zaś o Wcieleniu Chrystusa stosowali określenie „sarx”.
Podobnie hebrajskie „berit” – przymierze, ma w języku greckim dwa odpowiedniki: „ditheke” i „syntheke”. Użycie tego pierwszego w odniesieniu do Eucharystii jako Nowego Przymierza świadczy o tym, że nie pojmowano go jako kontraktu partnerskiego, ale jako dar i wyraz miłości Boga do ludzi.
Głównymi ośrodkami myśli helleńskiej były:
– Aleksandria (Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Atanazy, Cyryl Aleksandryjski) – gdzie do wyjaśniania obecności Ciała i Krwi Chrystusa pod postaciami chleba i wina stosowano filozofię platońską, a w tym co stanowi zewnętrzną formę Eucharystii poszukiwano sensu duchowego i rzeczywistości duchowej;
– Antiochia (Efrem Syryjczyk, Jan Chryzostom, Teodor z Mopsvestii) – mniej shellenizowana, bardziej skłaniająca się ku filozofii Arystotelesa niż Platona; nauka o Eucharystii cechuje się spojrzeniem „oddolnym”, kładącym nacisk na prawdziwość Ciała Chrystusa, realizm śmierci na krzyżu i moc zbawczą Jego Krwi.
2. 3. Środowisko rzymskie
Palestyna za czasów Jezusa była częścią Imperium Rzymskiego, a Żydzi żyjący w diasporze mieli również swoje skupiska również w Rzymie i innych miastach cesarstwa. Wprawdzie we wschodniej części imperium dominowała kultura helleńska to jednak wpływy łacińskie były również widoczne. Świadczy o tym chociażby trójjęzyczny napis na krzyżu Jezusa. Kulturę łacińską można więc uznać za trzecią obok semickiej i helleńskiej, która miała znaczący wpływ na rozwój liturgii i nauki o Eucharystii. Głównymi ośrodkami łacińskiego chrześcijaństwa poza stolicą były: Mediolan, północna Afryka, Półwysep Iberyjski i Galia. O Eucharystii na tych terenach dowiadujemy się z pism m.in. Tertuliana, Cypriana z Kartaginy, Ambrożego z Mediolany, Augustyna z Hippony i Fulgencjusz z Ruspe. Ich nauka, jak również powstający rzymski ryt celebracji eucharystycznej są co do istoty tożsame z wielkimi tradycjami liturgicznymi powstałymi na Wschodzie.
Łacińska nauka o Eucharystii rozwinęła te wątki, które na Wschodzie budziły mniejsze zainteresowanie. Wypracowano na przykład ideę Eucharystii jako sakramentu, opowiedziano się za mocą przemieniającą chleb w Ciało i wino w Krew ustanawiających Eucharystię słów Chrystusa, podkreślono rolę kapłana jako „alter Christus” w Eucharystii. Wejście zaś barbarzyńców do Kościoła na Zachodzie w V w. przyczyniło się do rozumienia Eucharystii jako ofiary.
