3. WPROWADZENIE – Sprawowanie
3.1. MIEJSCE
Pierwsza Eucharystia sprawowana była w Wieczerniku, czyli „dużej sali na górze, usłanej, gotowej” (por. Mk 14,15; Łk 22, 12).
Teksty biblijne mówią, że miejscem sprawowania Eucharystii był dom (lub domy) prywatny. W Dziejach Apostolskich (4,46-47) czytamy, że łamanie chleba odbywało się „kat oikon”. W języku greckim na określenie domu używano zamiennie dwóch słów: „oikos” i „oikia”, przy czym słowo „dom” oznaczać mogło zarówno budynek, pomieszczenie mieszkalne jak i rodzinę, ród. Z tego też powodu do dzisiaj trwają spory jak należy rozumieć ów zwrot „kai ikon”. Jedni upatrują w nim przeciwstawienie świątyni i tłumaczą „w domu”, „w pewnym domu” wykluczając jednocześnie istnienie innych domów. Inni twierdzą, że było to miejsce w domu prywatnym odpowiednio przystosowane do sprawowania Eucharystii. Jeszcze inni uważają, że zwrot ten informuje nas, że Eucharystię sprawowano „po domowemu”, „rodzinnie”. Dla kolejnych jest to wskazówka co do istnienia wielu domów, które jednak nie miały charakteru sakralnego w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Jest to najbardziej prawdopodobne ze względu na fakt wzrastania liczby wierzących, wybór siedmiu diakonów i fragmenty listów Pawła.
Autorzy dokumentów wczesnochrześcijańskich traktują miejsce sprawowania Eucharystii drugoplanowo. W „Didache” na przykład nie ma o nim mowy, chociaż niektórzy we wzmiankach z rozdziału 9 i 10 widzą sugestie istnienia dwóch oddzielnych przestrzeni: jedną na „łamanie chleba” i drugą na „liturgię czuwań”, którą sprawowano razem z katechumenami.
Wraz z rozpowszechnianiem się chrześcijaństwa coraz więcej było domów, w których sprawowano Eucharystię. W większych miastach, takich jak na przykład Smyrna, Aleksandria, Kartagina czy Antiochia, takich domów było nawet kilka. Niektóre z nich – w Antiochii i Citrze, posiadały nie tylko salę przeznaczoną do spotkań, lecz również mieszkanie dla liturga. Innymi miejscami kultu były niekiedy cmentarze, katakumby, pokoje w których przebywał umierający, lecz nie była to praktyka stała. Poza tym na Wschodzie w drugiej połowie II w., a na Zachodzie w pierwszej połowie III w. Eucharystia sprawowana była także na grobach męczenników. Innymi miejscami, zwłaszcza podczas prześladowań, chrześcijanie „łamali chleb” pod gołym niebem, w miejscach pustynnych, w więzieniach i na okrętach.
Osobne budowle do sprawowania liturgii zaczęły powstawać pod koniec II w. zwłaszcza na Wschodzie – m.in. w Nikomedii, Cezarei, Odessie, Antiochii i Aleksandrii. Potwierdziły to odkrycia archeologiczne jak chociażby słynny dom w Dura Europos z 232/3 roku, kościół domowy w Qirk-Bize w północnej Syrii z końca II w. czy kościół w Sali w termach w Salonie (Dalmacja).
Również na Zachodzie (Kartagina, Abitena, Aptunga) powstają podobne miejsca. W Rzymie istniały tak zwane „tituli” – „kościoły tytularne” Ich nazwa wywodzi się od drewnianej bądź kamiennej tabliczki z nazwiskiem właściciela domu. Były one darowane wspólnocie chrześcijańskiej przez właściciela i służyły jako miejsca sprawowania Eucharystii. Szacuje się, że za czasów Dioklecjana takich „tituli” było około 15-20, a w V w. ok. 25. Sprawowano także Eucharystię w domach prywatnych, mieszkalnych czy handlowych oraz salach w termach.
Edykt mediolański umożliwił rozwój budownictwa sakralnego. Powstały bazyliki, kościoły w grodach, monastyczne, kaplice zamkowe itp.
3.2. CZĘSTOTLIWOŚĆ
W tekstach przekazanych nam przez Ewangelistów nie ma słów Chrystusa, które określałyby częstotliwość sprawowania Eucharystii. Dzieje Apostolskie, opisując życie pierwszych chrześcijan sugerują (2,4; 20,7-12), że była ona odprawiana co tydzień. Justyn w połowie II w. podaje (Apologia I 67,3-7), że Eucharystia i niedziela były ze sobą nierozłącznie związane. Poza tym odprawiano Msze okazjonalnie – przy grobach podczas pogrzebów, pogrzebów okazji rocznicy śmierci itp. Cyprian z Kartaginy wspomina o codziennej Mszy dla uwięzionych (In Ephesios 57,3).
Z biegiem czasu również sobota stawała się dniem sprawowania Eucharystii. Stało się to powszechną praktyką (poza Rzymem i Aleksandrią) w IV w. Natomiast w Afryce dniami odprawiania Mszy były również środa i piątek. Wspomina o tym już Tertulian (De oratione 9), a więc zaczęto to praktykować najpóźniej za jego czasów.
Po edykcie mediolańskim do Mszy wspólnotowych i okazjonalnych doszły również te sprawowane w zakonach (jednocześnie zabroniono – na synodach w Laodycei 360-390 i Kartaginie 390 – odprawiania Mszy w domach prywatnych)
Częstotliwość sprawowania Eucharystii była różna w poszczególnych regionach. Pod koniec IV w. była odprawiana codziennie w Mediolanie, Akwilei, Hiszpanii i Afryce Północnej, a w V wieku również w Aleksandrii. W pozostałych regionach praktyka codziennego celebrowania Eucharystii upowszechniała się stopniowo i niekiedy bardzo długo – bo aż do XVIII wieku. Przekonanie zaś, że dobry kapłan sprawuje Mszę św. codziennie utarło się dopiero w wieku XIX.
3.3. PORA
Pierwsi chrześcijanie najprawdopodobniej sprawowali Eucharystię w połączeniu z agapą, którą – jako główny posiłek – spożywano wieczorem. Na taką praktykę wskazywałyby fragmenty z Pisma Świętego (J 20,19; Dz 20,1nn), pism Tertuliana (De fuga 14; Ad uxorem 2,4) oraz Municjusza Feliksa (Octavius 8,4 – 9,4). Była to tak zwana liturgia wigilijna, poprzedzona czuwaniem.
Z biegiem czasu, na skutek powiązania Mszy niedzielnej już nie ze śmiercią Chrystusa, lecz z Jego zmartwychwstaniem, zaczęto sprawować Eucharystię w godzinach rannych. Praktyka liturgii wigilijnej pozostała jedynie w przypadku Wigilii Paschalnej, Pięćdziesiątnicy, Bożego Narodzenia i niedziel związanych z dniami kwartalnymi. Jedynie w wyjątkowych wypadkach (np. braku wolności religijnej) zezwalano na odprawianie Mszy wieczornej.
