Według Biblii mądrość to coś więcej niż pełnienie Bożych przykazań i bogobojność: „Bojaźń Boża początkiem mądrości”. Biblijna mądrość praktycznie utożsamia się z miłością, a ostatecznie – z samym Bogiem. Mądrość jest „poznaniem w świetle najgłębszych przyczyn” (Arystoteles). Ona obejmuje całą rzeczywistość; odznacza się pewnością. Cechą mądrości jest porządek, zadaniem zaś jest porządkowanie. Mądrość dotyczy poznawania głębi, jest wchodzeniem w znajomość spraw boskich i ludzkich.
Dar mądrości ma swoją siedzibę w umyśle, a nie w woli. Zdobycie mądrości oznacza zdobycie sprawności, zdolności zawodowej, praktyczności, roztropności, wykształcenia. Być mądrym, to przestrzegać prawa ustanowionego przez Boga. Ten dar Ducha Świętego pozwala odróżnić z cała dokładnością dobro od zła, prawdę od kłamstwa, korzyść od straty, miłość od nienawiści, praworządność od wyzysku i krzywdy. Mądrość pochodząca od Boga, ma służyć ludziom, by ich doprowadzić do Boga. Mądrość jest czynnikiem kształtującym życie i współżycie ludzkie. Mądrość kształtuje życie podobnie jak Prawo. Bez Prawa nie ma mądrości, a bez mądrości nie ma Prawa. Mądrość przychodzi od Boga przez Biblię poprzez rady, upomnienia, groźby, zachęty i przykłady. Jest ona udziałem jedynie bardzo małej elity. Ludzie w swojej większości nie korzystają z daru mądrości, gdyż żyją w więzach pożądań i strachu.
Z mądrością wiążą się terminy bardziej szczegółowe, takie jak: umiejętność, rozwaga, przezorność, wiedza, nauka, biegłość, rada, roztropność, stanowczość, inteligencja. Mądrość może stać się cechą człowieka, który odznacza się karnością, oraz szeroko rozumianą pobożnością (bojaźnią Boga). Do zdobycia mądrości (jej przyjęcia jako daru Ducha Świętego), wymagana jest praca nad zdobywaniem cnót moralnych, które mają bezpośredni wpływ na postępowanie człowieka. Wprawdzie mądrość przejawia się głównie w sferze życia duchowego (umysłowego), jednak w procesie formacji mądrościowej, ważna jest praca nad opanowywaniem złych skłonności (karność) i wypełnianie powinności religijnych. Należy również powiedzieć, że postęp w mądrości usprawnia i ułatwia porządkowanie wszystkich dziedzin życia ludzkiego.
Ponieważ mądrość nie jest równoznaczna z wiedzą i nie wymaga uprzednich wyjątkowych uzdolnień intelektualnych, powinien się o nią starać każdy człowiek. Chociaż człowieka nie można zmusić, aby zdobywał mądrość, niemniej jest to obowiązek, którego bezkarnie lekceważyć nie można. Wartość człowieka zależy bowiem głównie od jego ustosunkowania się do mądrości. Stąd Biblia wyróżnia tylko dwa typy ludzi: mądrych (sprawiedliwych, pobożnych) i głupców (przewrotnych, grzeszników). Mądrość staje się udziałem ludzi na różnych drogach. Ponieważ jej zdobycie nie zawsze jest łatwe, należy korzystać z pomocy ludzi mądrych. Nie zastąpi to jednak osobistego wysiłku i pragnienia osiągnięcia mądrości, refleksji i dobrej woli człowieka.
Bezsilności człowieka, który na drodze poznania naturalnego nie potrafi o własnych siłach osiągnąć mądrości w świecie, należy przeciwstawić moc i wartość słowa Bożego jako nadzwyczajnego źródła wiedzy. Jedynym warunkiem owocnego korzystania z wiedzy płynącej z treści tego objawienia jest szczere i konsekwentne stosowanie się do zawartych w nim zasad. (Szczerze i konsekwentnie praktykując słowo Boże, może człowiek dojść do poznania mądrości, która jest z Boga). Postawa taka winna znaleźć swój wyraz w naszej modlitwie, w której możemy skierować do Boga dwie prośby. W pierwszej winniśmy błagać o oddalenie od siebie kłamstwa i fałszu, a w drugiej winniśmy usilnie prosić o umiejętność korzystania z dobrodziejstw natury. Dobrami natury, którymi dysponuje Bóg, mogą się naprawdę cieszyć tylko ludzie sprawiedliwi, pobożni, pracowici.
Czym jest mądrość nauczająca? Znajdujemy wiele pouczeń, które prowadzą do mądrości życia. Zwróćmy uwagę na niektóre z nich: „Nie działać na własną szkodę” , nie należy krzywdzić ludzi biednych, bo ich obrońcą jest sam Bóg; nie należy szukać towarzystwa człowieka gwałtownego, bo można wraz z nim zginąć; nie należy poręczać za zaciągane przez kogoś długi, bo można stracić nawet własne łoże.„Wychowywać do karności”. Otóż wychowanie do karności należy rozpocząć od wczesnych lat życia syna, któremu nie należy okazywać pobłażliwości. Celem kształcenia prowadzonego przez mędrca jest porządkowanie serca ucznia, a sprawdzianem osiągniętych rezultatów są jego rozważne słowa. Podstawą życiowej pomyślności ucznia ma być bojaźń Boga, dzięki której może on uniknąć pokus ze strony ludzi grzesznych i liczyć na szczęśliwą przyszłość.
Wśród napomnień, które prowadzą człowieka do mądrości są i te: unikać towarzystwa ludzi oddanych nałogom. Należy stosować się do poleceń ojca, szanować rodziców i sprawiać im radość. Jakie dobro daje mądrość? Uważać na pokusy skłaniające do ulegania przykładom, jakich dostarczają ludzie źle postępujący. Księga Przysłów mówi o trzech kategoriach ludzi: mądrych; głupcach, wichrzycielach i szydercach; a także o ludziach chwiejnych. Mądry człowiek okazuje swoją roztropność, gdy: nie niszczy człowieka sprawiedliwego, wykorzystując jego czasowe niepowodzenia; gdy nie cieszy się z upadku pokonanego wroga; gdy nie zazdrości ludziom przewrotnym.
Mądrość objawia się w postępowaniu człowieka. Biblia niejednokrotnie przedstawia konkretne sposoby ochrony życia, a są nimi m.in.: czujność nad sercem, które jest źródłem życia, a także szczególna troska o czystość zależnych od jego ust.; opanowanie wzroku; stała kontrola własnej drogi i kształtowanie w sobie nawyku prawidłowego postępowania. Mądrość objawiona. Bóg wzywa do nawrócenia, które umożliwia otrzymanie ducha mądrości. Pomocy w życiu nie mogą otrzymać ci, którzy znienawidzili wiedzę (czyli poznanie słowa Bożego), następnie – nie kierowali się bojaźnią Bożą, a równocześnie – gardzili radami mądrości. Słowa mądrości są zrozumiałe zwłaszcza dla ludzi myślących, prawych, , ale mają także na uwadze każdego, kto wyżej ceni karność, wiedzę i mądrość niż to, co stanowi bogactwo tej ziemi. Ludziom udzielany jest dar mądrości, jako rozwaga, wiedza ucząca przezorności, umiejętność. Mądrość niesie ze sobą radę, stałą pomoc i siłę wewnętrzną.
Bojaźń Boża dotyczy zachowywania praw Boskich. Towarzyszy ona mądrości, jest jej podstawą, zaczątkiem, pełnią i uwieńczeniem. Bojaźń odnosząca się do Boga, jest duchowym wyposażeniem człowieka, na którym mądrość może się zrodzić, rozwijać i działać. Polega ona przede wszystkim na podporządkowaniu się woli Boga., który ułatwia człowiekowi zdobycie pobożności, od której zależy osiągnięcie i posiadanie mądrości. Karność jest traktowana jako dyscyplina wewnętrzna, opanowanie złych skłonności, równowaga duchowa. Mówiąc o niej, mamy również na uwadze konieczność opanowania gniewu i cierpliwe znoszenie prześladowań. Karność jest ściśle związana z pobożnością i z mądrością. Ona bowiem jest jednym z zasadniczych elementów formujących całego człowieka.
Ponieważ bojaźń Boża ściśle się wiąże z mądrością i karnością, a jej przejawem jest wierność i dobroć, to brak któregoś z tych elementów, zwłaszcza karności, może ją osłabić, a nawet zniszczyć. Miejsce bojaźni Bożej zajmuje wówczas pycha i paraliżująca życie religijne obłuda, która może doprowadzić człowieka do dramatu. Zatem: mądrość Boża, bojaźń Boża i karność stanowią zasadnicze, ściśle ze sobą powiązane i warunkujące się elementy mądrościowej formacji człowieka. Zasadniczą rolę odgrywa w tym działaniu mądrość, która nakłania człowieka do pobożności, osadzonej na podłożu wytworzonym przez karność.
Mądrości Bożej nie można odłączyć od Bojaźni Bożej, stąd należy być zatroskanym o dochowanie Bogu wierności, zwłaszcza w doświadczeniach, jakie są udziałem ludzi pobożnych. Ten, kto decyduje się na służbę Bogu, tego muszą spotkać doświadczenia, jakie się z nią łączą. Jeżeli jednak uciskany człowiek zastosuje odpowiednie środki zaradcze, nie tylko że się nie zniechęci i nie załamie, ale ubogaci swoje życie duchowe. Bóg nie tylko udziela człowiekowi mądrości, ale umożliwia mu jej osiągnięcie poprzez pomoc w usuwaniu zła i utrwalaniu dobra. Wymaga to jednak współpracy człowieka, który powinien dostosować się do zasad umożliwiających rozwój duchowy. Pytamy zatem: co prowadzi człowieka do mądrości? Okazywanie szacunku i czci rodzicom. Świadomość własnej niedoskonałości i niewystarczalności jest warunkiem korzystania z Bożego miłosierdzia. Szczególnym zagrożeniem dla człowieka jest pycha serca, która nie tylko zamyka jemu dostęp do mądrości, ale utrwala w nim zło.
Na czym polega formacja mądrościowa? Zasadniczym warunkiem posiadania mądrości jest posłuszeństwo, a także wytrwałość w trudach związanych z jej nabywaniem. Chcący stać się mądrym, powinien poznać naukę pochodzącą od mądrości i dostosować się do jej wskazówek. Ten, kto szuka mądrości Bożej, służy jej i ją miłuje, wchodzi w łączność z Bogiem i doświadcza Jego błogosławieństwa. Aby człowiek nie zbłądził w życiu, powinien zwracać uwagę na okoliczności w których żyje, rozeznawać je i unikać zła.
Co służy formacji mądrościowej? Nie nadużywanie mowy. Wielość słów utrudnia zachowanie obiektywizmu w ocenie ludzi oraz sytuacji. Należy dystansować się wobec fałszywych przyjaciół. Prawdziwym przyjacielem jest ten, kto jest: bezinteresowny i wierny. Wynika stąd, że nikogo nie należy od razu darzyć szczególnym zaufaniem, a więc bez uprzedniej, odpowiedniej próby. Jeśli przyjaźń jest tak trudna do osiągnięcia, prawdziwy przyjaciel ma wartość ogromną i jest darem Boga dla człowieka pobożnego. W stawaniu się mądrym obowiązuje „zasada roztropnego umiaru”, ponieważ skuteczność działania zależy od mądrości człowieka i tajemniczego wpływu Boga. Zasada ta dotyczy: ludzkich osądów, wypowiedzi i reakcji emocjonalnych, które skłaniają do opanowania i refleksyjnego podejścia.
Trzeba także pamiętać o umiarkowaniu przy zaspokajaniu swoich pragnień, potrzeb. Należy być rozważnym wobec nadmiernego wysiłku w dążeniu do zapewnienia sobie pomyślności w życiu. Należy pamiętać o wytrwałym i konsekwentnym wypełnianiu swoich obowiązków. Należy strzec się pokusy naśladowania pozornie łatwiejszego i bardziej skutecznego postępowania tych, którzy nie idą drogą słowa Bożego. Człowiek powinien zadowolić się tym, co leży w zasięgu jego możliwości i co daje mu Bóg, a nie ubiegać się zbytnio o to, co przerasta jego siły i nie potrafi zaspokoić w pełni jego aspiracji.
Co przeszkadza formacji mądrościowej? Słowa człowieka, w których nie ma mądrości, co oznacza między innymi: nie ma odwagi mówić prawdy i wstydzi się uznać i wyznać własną winę. Powinien jednak wstydzić się ulegania człowiekowi, który nie kieruje się mądrością; winien wstydzić się zuchwałości, zarozumiałości w mowie; braku gorliwości w działaniu; wynoszenia się nad innych, szczególnie wobec najbliższych; a także winien strzec się postawy podejrzliwości. W kształtowaniu człowieka mądrego, przeszkadza jego nieuporządkowana pewność siebie i zanikające w nim poczucie winy.
Jakie są zewnętrzne przejawy mądrości? Najpierw mądrość winna się przejawiać w słowach człowieka, wypowiadanych zwłaszcza w sytuacjach konfliktowych; mądrość je uspokaja i rozładowuje. Może się ona ujawniać w napominaniu błądzących, choć niekiedy więcej osiąga się milczeniem. Jest tu miejsce na zasadę umiarkowania, według której człowiek mądry mówi tyle, ile trzeba mówić, i wtedy, kiedy trzeba. Człowiek mądry nie zabiega o uznanie ze strony otoczenia i nie schlebia innym dla osiągnięcia korzyści materialnych. Człowiek nie może być mądry, jeśli jest obciążony nieprawością i jego życie nie jest należycie uporządkowane. Za wszelką cenę należy się więc wystrzegać grzechu, który sprowadza nieszczęścia.
Zła można uniknąć, przyjmując napomnienia i pielęgnując w sobie bojaźń Bożą. Mądrości zawsze towarzyszy pobożność, karność, roztropność, a zatem takie wartości, które winny być w człowieku. Jednym z ważnych sprawdzianów posiadania mądrości jest kultura towarzyska, którą można łatwo rozpoznać po śmiechu, obyczajach, a zwłaszcza po mowie. Mądrość ludzką poznaje się według zasady: „serce głupców jest w ich ustach, a ustami mędrców jest ich serce”.
Jakie są dary mądrości? Mądrość jest zawsze blisko człowieka i wychodzi naprzeciw tym, którzy jej pragną. Trzeba ją jednak umiłować, pragnąć jej, myśleć o niej, trudzić się dla niej i prawidłowo postępować. Początkiem mądrości jest o poznanie prawdy, a to płynie z miłości, miłością jest przestrzeganie praw (mądrości), wierność prawom jest rękojmią niezniszczalności, zaś niezniszczalność zbliża do Boga, pragnienie mądrości prowadzi więc do królowania. Duch mądrości jest siłą udzielaną człowiekowi sprawiedliwemu przez Boga, aby mógł osiągnąć prawdziwą mądrość, czyli zawsze dobrze postępować. Mądrość jest „tchnieniem mocy Bożej i przeczystym odbiciem chwały Najwyższego”; jest ona także „odblaskiem wieczystej światłości, zwierciadłem bez skazy działania Bożego i obrazem Jego dobroci”. Mądrość jest jedna, a wszystko może, jest niezmienna, a wszystko odradza. Wstępuje ona w dusze święte (czyste, bojące się Boga, czyni z ludzi przyjaciół i proroków Boga. Rządzi ona wszystkim i panuje nad wszystkim z dobrocią.
Zasadniczym motywem poszukiwania mądrości przez człowieka, jest jego związek z Bogiem. Ponieważ towarzyszy samemu Bogu, który ją miłuje, ma udział w Jego wiedzy i zna Jego dzieła. Od niej więc pochodzi bogactwo, ona kieruje życiem ludzkim, uczy godnego życia, zna przeszłość i przyszłość, rozpoznaje znaki czasu i przewiduje następstwa zdarzeń. Bez mądrości żaden człowiek nie potrafi zgłębić zamiarów Boga, bo to przekracza naturalne możliwości człowieka.
