Nasza Diecezja

1. Terytorium i organizacja

Diecezja pelplińska, zwana dawniej – jak wynika z treści bulli Totus tuus Poloniae populus z 25 marca 1992 r. – diecezją chełmińską (Dioecesis Pelplinensis – vetere nomine Culmensis appelata – diecezja pelplińska – dawniej [dotychczas] zwania chełmińską) swymi początkami sięga roku 1243, gdy legat papieski Wilhelm z Modeny, z polecenia papieża Innocentego IV, utworzył 28 lipca wraz z trzema innymi tzw. diecezjami pruskimi (pomezańska, sambijska i warmińska) diecezję chełmińską, wyznaczając jej granice pomiędzy rzekami Wisłą, Osą i Drwęcą, a więc obejmującą Ziemię Chełmińską (stąd nazwa diecezji) oraz Lubawską. Począwszy od XIV w. systematycznie poszerzano jej terytorium, m. in. o Ziemię Michałowską, a od czasów reformacji o tereny leżące na północ od rzeki Osy, czyli o Ziemię Grudziądzką i Łasińską. Na mocy drugiego pokoju toruńskiego 1466 r. cała diecezja weszła w skład Królestwa Polskiego, a po sprotestantyzowaniu Prus Książęcych, nad częścią diecezji pomezańskiej, znajdującej się w obrębie Królestwa Polskiego, administrację przejęli biskupi chełmińscy (oficjalny tytuł: „biskup chełmiński i administrator pomezański”). Taki stan w przybliżeniu trwał do 1821 r., gdy papież Pius VII bullą cyrkumskrypcyjną De salute animarum z 16 lipca powiększył diecezję chełmińską o tereny z lewej strony Wisły: cały tzw. archidiakonat pomorski należący dotąd do diecezji włocławskiej (9 dekanatów: Gdańsk, Gniew, Lębork, Mirachowo, Nowe, Puck, Starogard, Świecie, Tczew), dekanat fordoński, część archidiakonatu kamieńskiego (dekanaty: Człuchów, Tuchola i kilka parafii z dekanatu więcborskiego), oraz z prawej strony Wisły dekanat górzneński wraz z parafią Białuty, natomiast w drugiej połowie XIX w. diecezja powiększyła się o dekanat pomezański, Kolejne zaś przeobrażenia granic były następstwem już to  uwarunkowań polityczno-społecznych, już to decyzji o charakterze praktyczno-duszpasterskim. Tak więc wskutek pierwszej wojny światowej i odrodzenia państwa polskiego diecezja chełmińska utraciła część dotychczasowych terenów na rzecz Niemiec (dekanat lęborski oraz część człuchowskiego i kamieńskiego, które weszły do administracji apostolskiej w Tucznie, później prałatury pilskiej), Wolnego Miasta Gdańska (niemal całe dwa dekanaty oraz część dekanatu tczewskiego, z których utworzono administrację, a w 1925 r. diecezję gdańską), a także diecezji warmińskiej (część dekanatu pomezańskiego). Taki podział został potwierdzony konkordatem z 1925 r. oraz bullą Vixdum Poloniae unitas z 28 października 1925 r. Natomiast mocą postanowień bulli Totus tuus Poloniae populus dotychczasowa diecezja nie tylko zmieniła nazwę, lecz została terytorialnie okrojona na rzecz utworzonej archidiecezji gdańskiej (siedem dekanatów północnych z Gdynią, Puckiem, Wejherowem, Żarnowcem i Żukowem), nowo powstałej diecezji toruńskiej (16 dekanatów z prawej strony Wisły, tworzących pierwotną diecezję chełmińską), odzyskując jednocześnie sześć dekanatów z diecezji koszalińsko kołobrzeskiej oraz dekanat wierzchuciński z archidiecezji gnieźnieńskiej.

Jako że diecezja chełmińska została wykrojona z diecezji płockiej, posiadała już zaczątki organizacji parafialnej, choć jej pełne struktury wykształciły się dopiero w XIV w., licząc pod koniec tego wieku ok. 120 jednostek, ufundowanych przez książąt, biskupów, szlachtę oraz krzyżaków. Na początku XV w. parafie zostały skupione w dekanatach, których zrazu było dziesięć. Z upływem lat organizacja terytorialna sukcesywnie się rozszerzała, tak iż w 1641 r. diecezja liczyła 12 dekanatów (Chełmża, Chełmno, Brodnica, Golub, Grudziądz, Lidzbark Welski, Lubawa, Łasin, Nowe Miasto, Radzyn, Toruń, Wąbrzeźno) ze 125 parafiami oraz 5 dekanatów z 56 parafiami w administracji pomezańskiej, tudzież 7 męskich domów zakonnych i 3 żeńskie. Niespełna po dwóch wiekach, ale już po reorganizacji z 1821 r. diecezja dzieliła się na 25 dekanatów, 217 parafii, w których pracowało 296 księży pośród 325 tys. wiernych. Natomiast po reorganizacji struktur administracji kościelnej w 1992 r. w diecezji pelplińskiej było 29 dekanatów, 284 parafie, 419 księży, 17 męskich domów zakonnych i 46 żeńskich.

2. Biskupi i duchowieństwo

Pierwszym biskupem diecezji został dominikanin Heidenryk, który na stolicę diecezji obrał Łozę, zmieniając jej nazwę na Chełmżę, której nadał prawa miejskie. Rozpoczętą przez niego budowę kościoła katedralnego pod wezwaniem Trójcy Świętej oraz organizację struktur diecezjalnych, kontynuowali jego następcy, których do momentu powiększenia diecezji i przeniesienia jej stolicy do Pelplina było 49, rekrutujących się z duchowieństwa diecezjalnego, zakonów (krzyżackiego – 8, cystersów – 3 i dominikanów – 2), w latach 1821-1992 kolejnych 9, a po roku 1992 dwóch. Byli wśród nich wybitni ludzie nauki i kultury, dyplomaci i urzędnicy królewscy, kompetentni i oddani gospodarze zabiegający o odpowiedni poziom duszpasterstwa, jak i stan materialny. A pomiędzy nimi wyraziście w historii zapisali się m. in.: Jan III Marienau (1416-1457), Wincenty Kiełbasa (1467-1479), Mikołaj III Chrapicki (1496-1507), Jan V Dantyszek (1530-1538), Stanisław Hozjusz (1549-1551), Piotr I Kostka (1574-1595), Kazimierz I Jan Opaliński (1681-1693), Anastazy Sedlag (1834-1856), Stanisław III Wojciech Okoniewski (1926-1944), a także wszyscy trzej biskupi powojenni wraz z Janem B. Szlagą i obecnym Ryszardem Kasyną. Owocnie wspomagali ich od roku 1398 biskupi pomocniczy (sufragani), których do chwili obecnej diecezja posiadała 26, a czterech z nich objęło później stolice biskupie innych diecezji: Edmund Piszcz (arcybiskup-metropolita warmiński), Henryk J. Muszyński (najpierw jako ordynariusz we Włocławku,  później arcybiskup-metropolita gnieźnieński i prymas Polski), Andrzej Śliwiński (bp elbląski) i Wiesław Śmigiel (bp toruński). Główny jednak ciężar pracy duszpasterskiej w terenie spoczywał na duchowieństwie, którego liczba systematycznie rosłą, osiągając w 1991 r. stan 923, mimo iż podczas II wojny światowej zginęło ich ok. 350. Poza regularną pracą duszpastersko-administracyjną niemała część księży aktywnie uczestniczyła w życiu społecznym, gospodarczym, narodowym, kulturalnym, literackim, naukowym i politycznym. Tytułem przykładu – by odwołać się tylko do ostatnich czasów – warto wspomnieć światowej sławy: ks. Franciszka Sawickiego – filozofa i teologa, ks. Bernarda Sychtę – językoznawcę, etnografa, dramatopisarza i autora słowników kaszubskiego i kociewskiego, ks. Janusza St. Pasierba – pisarza, poetę, historyka sztuki, a z przełomu XIX i XX w. cały zespół księży z tzw. pelplińskiej szkoły historycznej, od  Stanisława Kujota i Alfonsa Mańkowskiego poprzez Brunona Czaplę, Romualda Frydrychowicza, Jakuba Fankidejskiego, Pawła Czaplewskiego, Tadeusza Glemmę, aż po ks. Antoniego Liedtkego.

3. Instytucje

W celu należytego funkcjonowania diecezji trzeba było stworzyć odpowiednie zaplecze administracyjne, formacyjne i ekonomiczne. Stąd – poza kancelarią biskupią, wikariatem generalnym (kurią) oraz innymi agendami dostosowanymi do czasu i potrzeb – wielką wagę przykładano do seminarium duchownego, przygotowującego nowe zastępy duchowieństwa. Zostało ono powołane dekretem biskupa Andrzeja Leszczyńskiego w 1651 r., podejmując naukowe tradycje XIV-wiecznej Akademii Chełmińskiej. Prowadzili je zrazu misjonarze, a po przeniesieniu w 1829 r. do Pelplina, gdzie zostało ulokowane w skasowanym opactwie cysterskim, znalazło się pod zarządem duchowieństwa diecezjalnego, a potem zamknięte przez władze pruskie w okresie Kulturkampfu, szybko jednak wznowiło działalność i dzięki wsparciu biskupów oraz coraz lepiej przygotowanej kadry pedagogiczno-wychowawczej czyniło zadość potrzebom duszpasterskim. Poddane następnie sukcesywnym reformom podnoszącym poziom nauczania, zyskiwało coraz większe znaczenie jako placówka naukowa. Wpłynęło na to afiliowanie w 1965 r. pelplińskiego seminarium do Wydziału Teologicznego Papieskiego Uniwersytetu Laterańskiego, bliska współpraca z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim oraz Akademią Teologii Katolickiej w Warszawie (dziś UKSW), a od 2006 r. związanie go z Wydziałem Teologicznym UMK w Toruniu.

Ważne miejsce w dziejach diecezji odegrały także inne instytucje edukacyjne na czele z założonym w 1836 r. przez biskupa A. Sedlaga i zreformowanym przez biskupa Jana N. Marwicza progimnazjum Collegium Marianum, jedyną taką placówką na Pomorzu, w której przez cały okres niewoli narodowej nauczano języka polskiego (stąd nazwa „kuźnia poslkości”). Działające po II wojnie jako gimnazjum i liceum, zostało w 1961 r. upaństwowione i przeznaczone na dom opieki społecznej dla upośledzonych dzieci. Odzyskane w 1993 r. dzięki zabiegom bpa J. B. Szlagi, funkcjonuje od 2000 r. jako liceum katolickie. Ponadto, zwłaszcza w ostatnim czasie, rozwija się sieć katolickiego szkolnictwa tak stopnia średniego, jak i podstawowego, m. in. w Chojnicach, Tczewie, Lęborku, Kartuzach i Świeciu.

Dzięki inicjatywie i trosce biskupów chełmińskich/pelplińskich, głównie z czasów powojennych, procesowi permanentnego rozwoju i doskonalenia podlegała infrastruktura diecezjalna. M. in. dla potrzeb diecezji wybudowano i zmodernizowano gmachy Kurii Biskupiej, Muzeum Diecezjalnego, Archiwum, Seminarium Duchownego z całym jego zapleczem naukowym, nowoczesną biblioteką i czytelnią, a także powołano do istnienia Wydawnictwo „Bernardinum”, które – poza licznymi i zróżnicowanymi publikacjami – wydaje m.in. diecezjalne czasopisma („Miesięcznik Diecezji Pelplińskiej”, dwutygodnik „Pielgrzym”, rocznik naukowy „Studia Pelplińskie”) oraz Diecezjalne Radio „Głos”.

Na różnych etapach dziejów diecezji biskupów w działalności pastoralno-administracyjnej wspierały kapituły, w których priorytetowe miejsca zajmowała kapituła katedralna, erygowana i bogato uposażona w 1251 r. Funkcjonująca zrazu w oparciu o regułę augustiańską, już w latach 60. XIII w. inkorporowana do zakonu krzyżackiego, otrzymała też ich regułę i strój, stając się instrumentem polityki krzyżaków. Zreformowana w drugiej poł. XV w., rezydowała przy katedrze w Chełmży, a po 1824 r. – zreorganizowana mocą bulli De salute animarum – w Pelplinie. Odtąd składała się z dwóch prałatur, ośmiu kanoników gremialnych i czterech honorowych; natomiast w 1927 r. zwiększono liczbę kanoników honorowych, a Stolica Apostolska udzieliła kanonikom przywileju szat prałackich. Dalsze powiększenie gremium kapituły katedralnej nastąpiło w 1960 r. dzięki staraniom biskupa Kazimierza J. Kowalskiego, który w tym samym roku erygował kapitułę kolegiacką w Chełmży, a w kilka lat później reaktywował kapitułę kolegiacką w Kamieniu Krajeńskim.

4. Kontekst historyczno-prawny działalności duszpasterskiej

Pierwszorzędnym celem funkcjonowania diecezji jest prowadzenie zorganizowanej działalności duszpasterskiej przez głoszenie Słowa Bożego, sprawowanie sakramentów świętych oraz interpersonalne kontakty natury religijnej w zmieniających się uwarunkowaniach. Te ostatnie w odniesieniu do Kościoła na Pomorzu Nadwiślańskim generowały konieczność zastosowania odpowiednich środków i zaangażowania, by sprostać wymogom chwili i skutecznie przeciwstawić się przeciwnościom. Takim momentem próby dla diecezji chełmińskiej był m. in. rozwój reformacji, gdy w ciągu stulecia diecezja utraciła wiele kościołów i kaplic na rzecz protestantów, a nowe wyznanie szerzyło się głównie w miastach, choć i na prowincji znajdowało zwolenników wśród ludności pochodzenia niemieckiego. Wprawdzie z czasem większość owych kościołów odzyskano na fali odradzającego się katolicyzmu, zapoczątkowanego przez Sobór Trydencki i skutecznie prowadzonego przez bpa Piotra Kostkę i jego następców, niemniej w ciągu dalszych wieków Kościół na terenie diecezji jeszcze wielokrotnie był poddany ograniczeniom i różnorodnym represjom w swej działalności. Tak było m. in. w okresie pruskiego Kulturkampfu, a przede wszystkim podczas II wojny światowej oraz w czasach reżimu komunistycznego. W latach 1939-1945 okupant niemiecki prowadził systematyczną eksterminację duchowieństwa i wiernych, a także programową walkę z religią; administrację w diecezji powierzono biskupowi gdańskiemu Carlowi M. Splettowi; do życia kościelnego wprowadzono język niemiecki (nawet spowiedź w języku polskim była zakazana), zamknięto seminarium i kurię biskupią i wymordowano prawie połowę duchowieństwa. Procesowi odbudowy powojennego życia religijno-kościelnego towarzyszyły także liczne represje ze strony aparatu państwowego (zakazy, aresztowania, nękanie finansowe, zabór mienia należącego do Kościoła), jednak dzięki determinacji biskupów  heroicznej postawie duchowieństwa, nastąpił proces normalizacji i rozwoju życia administracyjno-duszpasterskiego. Warto w tym miejscu dodać, że stymulatorem tak duszpasterstwa, jak i całości zagadnień religijno-organizacyjnych – i to w całych dziejach diecezji – były synody zwoływane przez biskupów, które odbywały się w: Chełmży (1409, 1438, 1481, 1583, 1605), Lubawie (1641, 1745) i Pelplinie (1928, 1959, 2000).